Σε συνέχεια του άρθρου εκείνου, μια φίλη με ρώτησε ποιες είναι οι δεξιότητες που θα πρέπει να αναπτύξουν τώρα τα παιδιά για να επιβιώσουν και να επιτύχουν στο νέο εκπαιδευτικό, τεχνολογικό και εργασιακό οικοσύστημα που δημιουργείται. Απαντάω όσο πιο επιγραμματικά και όσο λιγότερο φαταλιστικά μπορώ (και, όπως θα δούμε παρακάτω, το «λιγότερο φαταλιστικά» στην προκειμένη περίπτωση είναι το κλειδί).
1) Έμφαση στη διαδικασία ή, δανειζόμενοι τον τίτλο βιβλίο της Λίας Μεγάλου-Σεφεριάδη, «Ο δρόμος είναι η χαρά». Τα προγράμματα ΤΝ –όπως και τα συστήματα αλγορίθμων στα οποία βασίζεται πλέον όλη η οικονομία και δομή των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης– κρύβουν και καταργούν τη διαδικασία παραγωγής (ενός έργου ή προϊόντος)· μας πετάνε, μέσα σε δευτερόλεπτα, κατευθείαν στο αποτέλεσμα. Όμως, η διαδικασία, η μέθοδος, είναι το παν, είτε μιλάμε για την εκμάθηση ενός αντικειμένου, είτε για την αυτοβελτίωση, είτε για την ίδια τη ζωή. Ο αναστοχασμός για τη διαδικασία είναι η ύψιστη μορφή φιλοσοφίας και ευζωΐας. Καταργώντας τα ενδιάμεσα στάδια, η ΤΝ δεν δημιουργεί απλώς προβλήματα αδιαφάνειας, αλλά μας στερεί την ουσία της εμπειρίας. Επομένως, η πρώτη βασική δεξιότητα είναι η έμφαση στη διαδικασία της δημιουργίας: στο ταξίδι, όχι στον προορισμό.
2) Αυτοπειθαρχία για μακροπρόθεσμους στόχους. Ένα απ’ τα κοινότερα χαρακτηριστικά της νέας ψηφιακής κουλτούρας, είτε πρόκειται για την παράδοση πακέτων από την Amazon μέσα σε λίγες ώρες, είτε για τις γνωριμίες μέσω εφαρμογών, είτε για τις δόσεις ντοπαμίνης που παίρνουμε σκρολάροντας στο ΤικΤοκ, είτε για τη στιγμιαία παραγωγή έργου από την ΤΝ, είναι η άμεση ικανοποίηση (instant gratification). Η τάση αυτή αποτελεί μία ωρολογιακή βόμβα για τα θεμέλια της κοινωνίας και της οικονομίας: ποτέ και τίποτα που έχει αξία ή χρονική συνέχεια δεν επιτεύχθηκε χωρίς μακροπρόθεσμο κόπο, χωρίς ασύλληπτα βαρετή και επίπονη επανάληψη, υπομονή και επιμονή, χωρίς κόστος ευκαιρίας, δηλαδή χωρίς το να θυσιάσεις την άμεση ή βραχυπρόθεσμη καλοπέραση. Η ζωή δεν είναι σπριντ. Είναι μαραθώνιος. Και, ναι, προφανώς πρέπει κανείς να ζει και το τώρα, το σήμερα. Δεν μπορεί όμως να ζει μονίμως στο τώρα, σε ένα διαρκές high, γιατί τότε το «τώρα» θα κρατήσει πάρα πολύ λίγο. Επομένως η δεύτερη δεξιότητα είναι η ικανότητα του να στερείς από τον εαυτό σου τη στιγμιαία ικανοποίηση συνεισφέροντας σε έναν απώτερο ατομικό ή συλλογικό στόχο. Αυτό ισχύει και σε επίπεδο εταιριών και κοινωνιών.
3) Επανένταξη στην κοινωνία. Τα τελευταία 20 χρόνια, αλλά ειδικά μετά την ταυτόχρονη εισβολή των smartphones και των ΜΚΔ στη ζωή μας, οι νεότερες γενιές χάνουν ταχύτατα, σαν τη μυϊκή μάζα ενός καθηλωμένου ανθρώπου, κρίσιμες δεξιότητες κοινωνικοποίησης: το να συζητάνε, το να ακούνε, το να αποδέχονται άβολες καταστάσεις, το να υποτάσσουν το εγώ στο εμείς, το να συνυπάρχουν με το διαφορετικό, το να μην έχουν πάντα τον έλεγχο –της εικόνας τους, της επικοινωνίας τους, της κατάστασης– και να είναι οκέι με αυτό. Σε έρευνα την οποία τώρα δουλεύει (και έκανε προ ημερών διαθέσιμη σε συνεργατικό αρχείο) ο Jonathan Haidt παρουσιάζει σοκαριστικά γραφήματα που δείχνουν απότομη και ραγδαία αύξηση νοσημάτων ψυχικής και πνευματικής υγείας στα παιδιά και τους εφήβους από το 2012, τη χρονιά δηλαδή απ’ την οποία τα κινητά και τα ΜΚΔ γίνονται επέκταση του σώματος.
Η διδακτική ύλη σχολείων και πανεπιστημίων αντί να προσπαθεί να κυνηγήσει και να προλάβει τις τελευταίες εφαρμογές των πέντε μεγάλων εταιριών τεχνολογίας –όπως τότε που έγινε της μόδας ο προγραμματισμός ή το Search Engine Optimization (SEO) και ξαφνικά όλα τα σχολεία και τα πανεπιστημιακά τμήματα ανεξαρτήτως αντικειμένου έπρεπε να διδάσκουν προγραμματισμό και SEO (τι ταπείνωση κι αυτή, και τι ανελευθερία, ένα ολόκληρο εκπαιδευτικό σύστημα να σύρεται πίσω απ’ τις ορέξεις συγκεκριμένων εταιριών)– θα πρέπει να επικεντρωθεί στο να μάθει τους ανθρώπους να γίνουν… άνθρωποι. Οι ανθρωπιστικές σπουδές θα παράσχουν την τρίτη δεξιότητα: η φιλοσοφία, η ηθική, η λογική, η ψυχολογία, οι τέχνες μας δίνουν την κριτική σκέψη.
Σε πρόσφατη συνέντευξή του στους Sunday Times, ο διευθυντής του Ινστιτούτου για την Ηθική στην ΤΝ, και Καθηγητής Ηθικής και Νομικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Τζον Τασιούλας είπε ότι αυτό που τον ανησυχεί δεν είναι μια δυστοπία τύπου Μάτριξ, αλλά η σταδιακή διάβρωση της ανθρώπινης φύσης μας: «Το σενάριο που πραγματικά με ανησυχεί είναι το να ζούμε σε έναν απ-ανθρωπισμένο κόσμο όπου οι αποφάσεις που σε επηρεάζουν λαμβάνονται από αυτόματα συστήματα· το ότι δεν παίζεις ενεργό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία λήψης αποφάσεων και αυτό σου το πουλάνε σαν ικανοποίηση των προτιμήσεών σου. Ότι παραιτούμαστε σκεπτόμενοι ότι η ανθρώπινη δράση είναι μάταιη ή αντικαθίσταται από την ύπαρξη αυτών των δομών. Ότι υπάρχει αυτή η αίσθηση αποξένωσης και παθητικότητας και ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να είναι αυτόνομοι λογικοί δρώντες που διαμορφώνουν το ίδιο τους το μέλλον». Σπεύδω να προσθέσω ότι αυτό, δυστυχώς, συμβαίνει ήδη.
